Giriş
Elektrik piyasasında son yıllarda arz yönlü gelişmelerde yenilenebilir enerji yatırımları ön plana çıkmış ve öz tüketime yönelik lisanssız üretim, depolamalı üretim, hibrit yatırımlar YEKA, gibi farklı yatırım modelleri ile yenilenebilir enerji kaynaklı elektrik üretimi desteklenirken, yenilenebilir kaynaklar arasında da öncelikle rüzgâr ve güneş yatırımları gündeme oturmuştur. Bu yatırımlara ilişkin başvuruların aynı zaman diliminde sürmesi ve depolamalı üretim konusundaki rekor başvurular, şebekedeki teknik kısıtlar bir tarafa hukuki
sorunlara da yol açabilecek potansiyeli barındırmaktadır. Özellikle süre uzatımlarının diğer mevzuat düzenlemelerinde belirlenen ve hak doğuran sürelerle örtüşmesi yeni hukuki durumlar yaratması, önceki başvuruların sonuçlandırılmadan yeni başvuru alınması uyuşmazlık ihtimallerini ve aynı zamanda yatırımlarda gecikme riskini artırmaktadır. Lisanssız başvurularının değerlendirmeye alınmasının 31.12.2022 tarih ve 32060 sayılı Mükerrer 5. Resmî Gazetede yayımlanan ve Geçici 7.madde de yapılan değişiklikle 1.7.2023 tarihine ertelenmesi, bu duruma paralel şekilde depolamalı üretim başvurularının değerlendirilmesinin zamanlama olarak örtüşmesi, depolamalı üretim başvurularının yoğunluğu ve lisanssız üretim başvuruları ile aynı kaynaklara ve bölgelere hitap etmesi, nedenleri ile uyuşmazlık doğması
mümkün görülmektedir. Depolamalı üretim konusundaki son duruma ilişkin yetkililer tarafından yapılan açıklamayı dikkate aldığımızda konunun önemi daha netleşecektir. Depolamalı üretimde son durum EPDK Başkanı Mustafa Yılmaz tarafından şu şekilde açıklanmıştır.
“Geçen 40 günlük sürede EPDK’ya rekor başvuru ulaştığını ve başvuruların sürdüğünü belirten Yılmaz, tahsis edilebilecek toplam kapasitenin yaklaşık 30 bin megavat civarında olmasına karşın; şimdilik 164 bin 200 megavat kurulu gücünde, 2 bin 753 başvuru yapıldığını bildirdi. Yılmaz, şöyle devam etti: “Bu başvurulardan 72 bin 400 megavat kurulu gücündeki bin 542 adet başvuruyu güneş enerjisine dayalı depolamalı elektrik üretimi başvuruları oluşturuyor. 91 bin 800 megavat kurulu gücündeki bin 211 adet başvuru ise rüzgâr enerjisine dayalı depolamalı elektrik üretimi tesisi çerçevesindeki başvurular. Bu başvuruların toplam yatırım değeri yaklaşık 230 milyar dolar. Daha önce de söylediğimiz gibi mevcut kapasite dikkate alındığında bu miktarın 40-45 milyar dolarının sahaya yansımasını bekliyoruz.”
1-Lisanssız Üretim Yönetmelik Geçici 7/2.Madde Değişikliği ve Etkileri
Bizim dikkat çekmek istediğimiz konu lisansa tabi depolamalı üretimde bu denli yaygın bir başvuru olması nedeniyle dağıtım seviyesinde üretim tesislerinin farklı görevli tedarik şirketi bölgesi sınırları içinde olmasına yönelik yeni başvurular ile halihazırda işletmede olan tesislere yönelik lisanssız üretim başvurularından, başvuru tarihi depolamalı üretim başvurusundan önce olup, henüz çağrı mektubu almamış başvuru sahiplerinin başvurduğu bağlantı noktalarının ve arazilerin, depolamalı elektrik üretim ön lisans başvuruları ile çakışması durumundaki sorundur. 31 Aralık 2022 Tarihli ve 32060 Sayılı Resmî Gazetede (5. Mükerrer) yayımlanan değişiklik ile; Lisanssız Elektrik Üretim Yönetmeliğinin Geçici 7.maddesinin 2.fıkrasında düzenlenen üretim tesislerinin farklı görevli tedarik şirketi bölgesi sınırları içinde olmasına yönelik yeni başvurular ile halihazırda işletmede olan tesislere yönelik talepler 1.7.2023 tarihinden itibaren değerlendirmeye alınacaktır, (Değişiklikten önceki tarih 1.1.2023) hükmü Elektrik Piyasası Son Mevzuat Değişiklikleri Çerçevesinde Lisanssız Üretime İlişkin Sorunlar, Cengiz GÜNEŞ 2 önem kazanmıştır. Zira düzenleme, üretim tesislerinin farklı görevli tedarik şirketi bölgesi sınırları içinde olmasına yönelik yeni başvurular ile halihazırda işletmede olan tesislere yönelik taleplerin değerlendirmeye alınması için işlemleri başlamış olan başvuruların işlemlerinin 1.7.2023 tarihine kadar bekletilmesi anlamına gelmektedir. Hatta değerlendirme bu tarihte başlayacağı için sürelerin uzaması da mümkün olabilecektir. Bilindiği üzere 09/05/2019 tarihli Cumhurbaşkanı Kararı ile lisanssız üretim tesisi gücü, tüketim tesisinin bağlantı anlaşmasındaki sözleşme gücü ile ilişkilendirilmiş, kanun değişikliği ile bazı abone gruplarında bu güç 2 katına çıkarılmıştır. Ayrıca bu tesisler yatırım teşvik mevzuatı kapsamına da alınmıştır.
Lisanssız Yönetmeliğinin Geçici 7/2.maddesinde yapılan değişiklikle üretim tesislerinin farklı görevli tedarik şirketi bölgesi sınırları içinde olmasına yönelik yeni başvurular ile halihazırda işletmede olan tesislere yönelik taleplerin değerlendirmeye alınması altı ay ötelenmiştir. Bu duruma göre bu taleplerle ilgili mevcut başvuruların değerlendirilmesi 1.7.2023 tarihine kadar yapılmayacaktır, ancak bu tarihe kadar yeni başvuru mümkün bulunmaktadır. Mevcut durumda madde lafzından anlaşılacağı üzere, üretim tesisi olmayan tüketim tesisleri için farklı dağıtım bölgesi içerisinde üretim tesisi kurma başvuru süreçleri devam etmektedir. Belirtmek gerekir ki tek bir dağıtım bölgesi içerisinde birden fazla üretim tesisi kurma taleplerine ilişkin başvurular olabilir. Düzenlemeden anlaşılacağı üzere mevcut durumda üretim tesisi olmayan tüketim tesisleri için farklı dağıtım bölgesi içerisinde üretim tesisi kurma başvuru süreçleri devam etmektedir. Bu başvuru tek bir dağıtım bölgesi içerisinde birden fazla üretim tesisi için mümkün bulunmaktadır. Diğer bir ifade ile sınırlandırma sadece halihazırda işletmede olan tesislere yönelik talepleri ve üretim tesislerinin farklı görevli tedarik şirketi bölgesi sınırları içinde olmasına yönelik yeni başvuruları ilgilendirmekte ve değerlendirmeye ilişkin sınırlandırma ise sadece değerlendirmenin 1.7.2023 tarihinden itibaren yapılmasına ilişkindir.
Diğer taraftan bir dağıtım bölgesi içerisindeki üretim tesisleri ile aynı tüzel kişiliğe ait farklı dağıtım bölgelerindeki tüketim tesislerinin ilişkilendirme işlemleri de sürmekte ve bu duruma ilişkin bir sınırlandırma söz konusu olmamaktadır.
2-Çakışma Durumu ve Mevzuat Düzenlemeleri
Burada belirtmemiz gereken bir konu Lisans Yönetmeliği’nin Geçici 37.maddesi uyarınca 19.11.2022 tarihinden itibaren üç ay içinde başvuruda bulunulması koşulu ile müstakil depolama başvurularının depolamalı üretim başvurusuna dönüştürülmesi ve Geçici 38.madde uyarınca maddenin yürürlüğe girdiği 19.11.2022 tarihinden 30/6/2023 tarihine kadar, yapılacak depolamalı üretim ön lisans başvuruları söz konusudur.
Son düzenlemeler sonrası henüz çağrı mektubu almamış lisanssız başvurular ile özellikle halihazırda işletmede olan tesislere yönelik taleplerin, depolamalı üretim santral başvuruları ile çakışması durumudur. Bu durum Lisans Yönetmeliği’nin 14.maddesinde düzenlenmiş olup anılan maddenin 3.fıkrası uyarınca; “önlisans veya üretim lisansı başvurusuna konu üretim tesisi sahası için lisanssız üretim başvurusu yapılamaz ve yapılması halinde ilgili başvurular iade edilir” hükmü, lisanssız üretim başvurusu yapıp henüz çağrı mektubu almamış başvuruların işlemlerinin 1.7.2023 tarihine kadar yürütülmemesi nedeni ile çakışma durumunda işlerlik kazanacaktır. Özellikle dağıtım bölgesi düzeyinde bu sorun gündemdedir. İletim seviyesinde lisanssız bağlanabilir Elektrik Piyasası Son Mevzuat Değişiklikleri Çerçevesinde Lisanssız Üretime İlişkin Sorunlar, Cengiz GÜNEŞ 3 kapasite TEİAŞ tarafından açıklanmaktadır (Kaynak). Ancak dağıtım seviyesinde halihazırdaişletmede olan tesislere yönelik lisanssız üretim başvurusu (talepleri) ile depolamalı üretimde rüzgâr ve güneş başvurularının çakışması durumunda çağrı mektubuna başvurmakla birlikte işlemleri henüz tamamlanmamış ve başvuru tarihi depolamalı üretimden önceki tarihli başvurular değerlendirme dışı kalabilecektir.
Tedarik lisanslarına işlenmesi için başvurulan müstakil elektrik depolama tesisleri başvurularının bağlanabilir il ve bölgesel kapasite bulunmaması nedeniyle TEİAŞ tarafından bağlantı görüşü oluşturulamayan başvuruların reddedilmesi öncelikle yapılsa dahi dağıtım seviyesinden başvuran depolamalı üretim için lisanssız başvurularla çakışma riski sürmekte ve bu derece yoğun başvuruda çakışmanın olması kaçınılmaz görülmektedir. Zira başta da belirttiğimiz gibi başvuruların aynı kaynaklara ve bölgelere hitap etmesi söz konusudur.
Lisanssız üretim başvurusuna konu üretim tesisi sahası için; bağlantı esaslarını düzenleyen Lisanssız Üretim Yönetmeliği’nin 7/16.fıkrası uyarınca; rüzgâr veya güneş enerjisine dayalı ön lisans başvurusunda bulunulması halinde, her bir başvuru için EİGM tarafından yapılan teknik değerlendirmenin olumlu olması durumunda söz konusu başvurular ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde sonuçlandırılır. EİGM tarafından yapılan teknik değerlendirme sonucu ilgili başvuruların birbirlerini olumsuz etkilemesi halinde lisanssız üretime ilişkin başvurular, bağlantı anlaşmasına çağrı mektubu almış olanlar hariç reddedilir. Lisanssız üretime ilişkin başvurunun bağlantı anlaşmasına çağrı mektubu almaya hak kazanmış olması durumunda; ön lisans ve lisans başvurusu revize edilme imkânı yoksa reddedilir.
Çağrı mektubuna başvurmakla birlikte henüz başvuru hakkına cevap almamış olan bir talep sahibinin başvurduğu sahaya ön lisans için başvurulması durumunda hukuken öncelik hakkının çağrı mektubu başvurusu reddedilinceye kadar lisanssız üretim için başvuruda bulunan kişide olması gerekir. Çakışma halinde EİGM tarafından yapılan teknik değerlendirme sonucu ilgili başvuruların birbirlerini olumsuz etkilemesi halinde lisanssız üretime ilişkin başvurular, bağlantı anlaşmasına çağrı mektubu almış olanlar hariç reddedilir, ibaresi önceliği ön lisans başvurusuna vermektedir, hukuken teknik değerlendirme sonucu ilgili başvuruların birbirlerini olumsuz etkilemesi ön lisans başvurusunun, çağrı mektubuna başvurmuş lisanssız üretim başvurusunu etkilemesi şeklinde de olabilir.
Güneş Enerjisine Dayalı Elektrik Üretimi Başvurularının Teknik Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (Kaynak: 17 Ocak 2023 gün ve 32076 Sayılı Resmî Gazete) 6.maddesi ile mevcut Yönetmelik’in 7 nci maddesi başlığı ile birlikte değiştirilmiş ve (Başlık LÜY kapsamında yapılan başvurular ile tadil taleplerinin değerlendirmesi) yeni düzenlenin 11. fıkrası uyarınca; önlisans başvurusu yapılmış olup EPDK tarafından henüz önlisansı verilmemiş olan başvurulara ait santral sahaları içerisinde güneş enerjisine dayalı ve arazi uygulamalı lisanssız elektrik üretimi faaliyeti başvurusu yapılamaz, yapılması halinde ilgili başvuru iade edilir, hükmüne yer verilmiştir. Bu düzenlemeye göre 17.1.2023 tarihinden itibaren önlisans başvurusu yapılmış olup EPDK tarafından henüz önlisansı verilmemiş olan başvurulara ait santral sahaları içerisinde güneş enerjisine dayalı ve arazi uygulamalı lisanssız elektrik üretimi faaliyeti başvurusu yapılamaz, ancak söz konusu sahalar yayınlanmadığı ve duyurulmadığı için bunun ne şekilde sağlanacağı ayrı bir tartışma konusudur. Madde de “…henüz önlisansı verilmemiş olan başvurulara ait santral sahaları….” ibaresi önemlidir, önlisansı verilmediğine göre bu sahalara başvuru yapıldığını üçüncü kişiler nereden bilecektir? Lisanssız üretim başvurusu önce olup henüz çağrı mektubu almamış başvurular, başvuru tarihi lisanssız üretim başvuru tarihinden sonra olan önlisans başvurusu yapılmış olması durumunun da düzenlenmesi gereken bir durumdur.
Aksi durum Lisans Yönetmeliğinde düzenlenmiştir. Önlisans veya üretim lisansı başvurusuna konu üretim tesisi sahası için lisanssız üretim başvurusu yapılamaz ve yapılması halinde ilgili başvurular iade edilir. (LY Madde 14/3) Ancak kanaatimce bu madde Kurum sayfasında duyurulan başvurular için geçerlidir. Çağrı mektubu için 1.1.2023 tarihinden önce başvurmuş olup işlemleri Geçici 7.madde uyarınca 1.7.2023 tarihinden sonra değerlendirilecek lisanssız üretim başvuruları depolamalı üretim başvurularının 1.7.2023 tarihinden önce Kurum sayfasında yayınlanmasından sonra “önlisans veya üretim lisansı başvurusuna konu üretim tesisi sahası için lisanssız üretim başvurusu yapılamaz ve yapılması halinde ilgili başvurular iade edilir” hükmü kapsamına girecektir.
Bu düzenlemelere göre çakışma nedeniyle başvuru tarihi önce olmakla birlikte henüz çağrı mektubu almamış, değerlendirme aşamasında bulunan ve 1.7.2023 tarihinden itibaren değerlendirmeye alınacak başvuruların ön lisans başvuruları ile çakışması durumunda öncelik teknik değerlendirme çerçevesinde ön lisans başvurusunda olacak ve bu durum hukuken önce başvuru yapan ve hak sahipliği için önce başvuran iyi niyetli kişinin korunmamasına yol açacaktır. Ayrıca lisanssız üretim başvurularının değerlendirilmesinin mevcut düzenlemelere göre depolamalı üretim başvuru değerlendirmelerinden sonra yapılacağı anlaşılmaktadır. Diğer bir ifade ile teknik değerlendirmede çağrı mektubu olmayan lisanssız başvurunun ön lisans başvurusunu etkileyip etkilemediği değerlendirilecektir. Halbuki uygulamada tersi durumda ihtimal dahilindedir.
Bu görüşümüzü teyit eden bir diğer düzenleme Lisans Yönetmeliği’nin depolamalı üretim önlisans başvurularının değerlendirilmesini düzenleyen 15/9.fıkrasında yer almaktadır, anılan maddeye göre; depolamalı elektrik üretim tesisi için yapılan önlisans başvuruları şu usule göre değerlendirilir: değerlendirmeye alınan başvurular, değerlendirmeye alınma sırasına göre, bağlantı görüşlerinin oluşturulması için TEİAŞ’a gönderilir. TEİAŞ, Kurum tarafından gönderilen sıraya uygun olarak, bağlantı bölgesi kapasitesine ulaşıncaya kadar Kanunun 23 üncü maddesi kapsamında bağlantı görüşü verir. Duyurusu yapılan başvuruya, üçüncü şahıslar tarafından on iş günü içerisinde ve sadece kişisel hak ihlali açısından yazılı olarak itirazda bulunulabilir. Olumlu bağlantı görüşü verilen önlisans başvuruları teknik değerlendirme yapılmak üzere, Kurum tarafından TEİAŞ’a bildirilen sıraya uygun olarak, Enerji İşleri Genel Müdürlüğüne gönderilir. Enerji İşleri Genel Müdürlüğü, Kurum tarafından bildirilen sıraya uygun olarak teknik değerlendirmeyi tamamlayarak Kuruma bildirir. Sıralanan başvurular içinde bağlantı bölgesi kapasitesini aşan ilk başvuru sahibi tüzel kişiden, proje kurulu gücünü, kalan kapasite için revize etmesi talep edilir. Bu durumda kapasite olmaması nedeniyle lisanssız projelerin değerlendirme dışı bırakılması sonucu doğacaktır. Lisanssız üretim için yüksek gerilim seviyesinde TEİAŞ tarafından bölgesel kapasite açıklanmış olsa da orta gerilim seviyesi için ilgili dağıtım bölgesinin görüşü önem kazanacak ve çakışma olması mümkün olabilecektir. Önlisans başvurularının değerlendirilmesini düzenleyen Lisans Yönetmeliğinin 15.maddesinin 2.fıkrası uyarınca; değerlendirmeye alınan önlisans başvuruları ile ilgili olarak; a) Kurum tarafından, kurulacak üretim tesisinin iletim ve/veya dağıtım sistemine bağlantısı ve sistem kullanımı hakkında TEİAŞ ve/veya üretim tesisinin bulunduğu dağıtım bölgesindeki dağıtım lisansı sahibi tüzel kişiden görüş istenir, hükmü mevcut ve sorun olarak belirttiğimiz konu için geçerlidir. Bu durumda dağıtım şirketinin çakışma durumunda bağlantı görüşü için ne şekilde değerlendirme yapacağı hukuken tartışma konusudur. Bağlantı ve Sistem Kullanım Yönetmeliğinin bağlantı esaslarını düzenleyen 5.maddesinin 3.fıkrası uyarınca; İletim sistemine aynı bağlantı noktasından bağlanmak üzere birden fazla başvuru olması ve başvuruların tümünün karşılanmasının mümkün olmaması halinde tüm başvuru sahipleri durum hakkında bilgilendirilir ve bu kapsamda; a)Tüketim tesisleri için sırasıyla;1) Dağıtım şirketi tarafından yapılan başvuruya, 2) OSB dağıtım lisansı sahibi tüzel kişi tarafından yapılan başvuruya, b) Üretim tesisleri için sırasıyla;1) Yerli kömüre dayalı üretim tesislerine ilişkin başvuruya, 2) Yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesislerine ilişkin başvuruya, öncelik tanınır. Diğer hallerde, elektrik piyasası mevzuatında başka özel bir düzenleme olmaması durumunda başvuru sırasına göre işlem yapılır. Elektrik piyasasında özel düzenleme Lisans Yönetmeliğinin 14.maddesinde yapılmıştır.
Kaynak: Aynı Yere Birden Fazla Başvuru Yapılması Durumunda Öncelik Hakkının Hukuki Çerçevesi
Bu düzenlemeler kıyasen dağıtım şirketleri içinde geçerli düzenlemeler olup dağıtım seviyesinde başvuru yapan depolamalı üretim ile lisanssız üretim başvurusu çakıştığında başvuru süresi sonra olsa dahi lisansa tabi depolamalı üretim yukarıda açıklandığı üzere öncelik kazanmaktadır.
Öte yandan Geçici 7.maddede mahsuplaşma altyapısının üretim ve tüketim yönünde farklı bölgeler için kurulmasına yönelik süre uzatımı (dokuz ay), önceki düzenlemenin mevcut altyapı durumu dikkate alınmadan yapıldığını göstermektedir.
Sonuç
Sonuç olarak yukarıda yapılan açıklamalar çerçevesinde uyuşmazlık konusu olmaması açısından ilgili maddelerde düzenleme yapılarak başvurularda hak sahiplerinin haklarının korunmasına özen gösterilmesi ve değerlendirme açısından net düzenlemelerin yapılması beklenir. İletim ve dağıtım şebeke planlama çalışmalarının zorlandığı bir döneme girildiği ve hukuki sorunların artma potansiyelinin ve yatırımların gecikme riskinin bulunduğunu ifade etmemiz gerekir. Piyasalaşma planlamadan vazgeçilmesi anlamını taşımamaktadır, aksine piyasalaşma özellikle iletim şebekesi düzeyinde daha hassas planlamaların yapılmasını gerekli kılmakta ve piyasa tıkanıkları ve şebekeye erişim sorunu ancak bu şekilde aşılabilmektedir. Bu bağlamda sistem işletmecisinin yatırım bütçesi olarak da zorlanacağı bir döneme girildiğini, dağıtım şirketlerinin ise, gelir gereksinimlerinin artacağını ve bu durumun sistem kullanım bedellerine yansıyacağını ifade etmemiz gerekir.
